![]()
Toe Malie besef dat haar ma hierdie keer regtig ’n baba sou hê, het sy angstig stil geword. ’n Dogtertjie sou wonderlik wees, ’n meisietjie wat vir haar ma alles kon wees wat sy, Malie, nie is nie, wat sou hou van die fyn rokkies wat haar ma so graag maak met smokwerk en borduurwerk en kant en valletjies en al die dinge wat sy so verpes; ’n sussie wat graag by die huis sou bly en leer oor kos en handwerk en mooi klavier sou leer speel soos haar ma. Dit sou ’n uitkoms wees. Maar die gedagte aan ’n seun het haar ernstig en peinsend laat besin. ’n Seun sou haar verplaas as die erfgenaam van Klipfontein, hy sou die eerste reg hê om saam met haar pa oor die plaas te galop soos hulle dit nou saam doen, met hom oor die boerdery te gesels en te beplan, om by hom te leer skiet. As hy ’n seun het sou haar pa minder toegeeflik word oor haar grille, soos haar ma dit noem, hy sou begin saamstem dat sy meer by die opstal moes bly, huisvlyt moes aanleer, want hy sou haar nie meer nodig hê as geselskap op die plaas nie. Sy seun sou saam met hom te perd oor haar geliefde landskap jaag, hulle sou saam lag en mansgrappies maak waarby sy uitgesluit sou word. Sy kan sien haar pa voel reeds soms ongemaklik oor hulle uitbundige samesyn, amper soos vader en seun, en daarom het hy ingeval by haar ma se aandrang dat sy net sidesaddle mag perdry, soos ’n dame. Sy het gedink sy sal nooit weer behoorlik kon ry nie, maar sy het dit gou bemeester en nou jaag sy weer met die wind in haar gesig saam met haar pa of Neels oor Klipfontein en Mount Hope, Neels-hulle se plaas langsaan. Haar ma het vir haar ’n riding habit gemaak met ’n lang romp, maar gelukkig nie van koningsblou fluweel soos sy eers wou nie. Met een oog op haar pleitende blik het haar pa haar ma laggend geterg en gevra hoe die koningsblou fluweel na ’n dag se perdry op die stowwerige Vrystaatse veld sou lyk en sy het haar toe maar by ’n stewige bruin koordferweel berus. Malie hou baie van die koordferweelbaadjie met sy sakke en knope soos ’n mansbaadjie en epoulette soos ’n soldaat s’n, maar die lang romp vind sy ’n beslommernis. Maar sy weet dat haar ma nooit sou toelaat dat sy nog langer met ’n langbroek soos ’n seun perdry en rondgaan op die plaas nie. Dit sou soveel praktieser wees wanneer sy haar pa met die skape help, maar sy besef haar ma sou doof bly vir haar pleidooie en daarom voer sy liewer nie daardie stryd aan nie.
En nou na 16 jaar, die moontlikheid van ’n boetie wat haar versigtig onderhandelde plek op die plaas bedreig. Haar ma het verskeie kere ’n baba “verloor” wat dit ook al presies mag beteken. Haar ouers het dit elke keer vir haar probeer wegsteek maar sy het die grootmense en die bediendes hoor praat. Haar Sesotho is net so goed soos hulle s’n; hulle kon niks vir haar wegsteek nie. Later het sy die patroon self leer herken: haar ma bleek in die bed, die besoeke van die dokter van die dorp af, haar pa se duidelike bekommernis en ontsteltenis wat hy vir haar probeer wegsteek. Maar dié keer het die swangerskap verder gevorder en nou hoop hulle haar ma sal die kleintjie enduit kan dra. Daarom het haar pa aangedring dat haar ma met die trein na haar oupa-hulle in die Kaap moes gaan, sodat sy naby beter mediese sorg kan wees.
Haar oupa en ouma is Duits; hulle was vroeër sendelinge by ’n sendingstasie in die Suid-Vrystaat, dit is hoe haar pa haar ma ontmoet het, maar hulle het nou in die Kaap gaan aftree. Sy heet na haar Duitse ouma, Amalie Charlotte Juliane; sy verpes die string name en die verpligting wat daarmee saam kom om, soos haar ouma en ma, ’n verfynde Duitse dame te moet wees. Sy is ’n Vrystater soos haar pa en ’n boer soos hy, g’n Duitse dame wat häkeln, sticken en schmucken nie. Sy moes saam met haar ma Kaap toe gaan, maar sy het gepleit om by haar pa te bly, sodat hy nie alleen op die plaas moet wees nie. Hierdie keer het sy hulle oortuig en die afgelope weke kan sy en haar pa in mekaar se geselskap ontspan, sonder die spanning van haar ma se onrus oor haar onstuimige gedrag.
Sy is op haar gelukkigste by haar pa of by Neels. Sy en Neels gaan saam skool by meneer Noordhoff, die Hollander wat Neels se pa gekry het om hom op die plaas te onderrig. Haar ouers het met oom Abraham gaan praat en gereël dat sy elke oggend met die donkiekarretjie sou oorry en die lesse met Neels deel. Neels is baie slim en baie lief vir boeke, meer as sy. Maar sy staan nie terug vir hom nie. Hy is ’n jaar ouer as sy, maar sy hou met alles wat die skoolmeester hulle leer by en heimlik geniet sy dit amper net soveel soos Neels, al kla sy dikwels dat sy eerder buite in die veld wil wees. Neels gaan volgende jaar kosskool toe om matriek te maak in Bloemfontein, want hy wil verder gaan leer; hy wil ’n predikant word. Malie kan dit nie verstaan nie, want oom Abraham het die meeste grond in die distrik en die grootste boerdery; wat meer kan ’n seun wil hê? Oom Abraham is klaarblyklik trots op sy slim seun en is bly dat hy verder wil gaan leer. Wat van al die plase moet word weet sy nie, want Neels is ook ’n enigste kind en sy ma is al jare gelede dood.
Al is Neels lief vir die boeke, is hy ook lief vir die plaas, soos sy. Hy het ’n pragtige hings, Rinkhals, en as sy op Freiherr is, dwarssaal en al, is Mount Hope en Klipfontein hulle koninkryk. Neels is ’n uitstekende skut, selfs beter as sy, alhoewel sy oplet dat hy altyd aarsel voor hy die skoot aftrek. Hy het vir haar probeer verduidelik dat die Here ons aangestel het om na die skepping om te sien, en dat dit nie beteken ons kan doodmaak net waar en wat ons wil nie. Haar pa sê Neels is ’n sagsinnige klong en sy kan sien hy hou daarvan. Sy vermoed haar pa hoop dat sy en Neels eendag sal trou; hulle is dan nou so onafskeibaar. Maar al is sy die liefste vir Neels naas haar pa, en seker haar ma, weet sy dat sy nooit sal trou nie. Sy gaan die boer van Klipfontein wees en haar plan is om vir haar ’n huishoudster uit die Kaap te kry, soos oom Abraham gedoen het. Iemand soos haar ma of oom Abraham se Miss Roberts, wat na die huishouding sal omsien, die bediendes hanteer en fyn handwerk sal doen. Dit is een van haar gunsteling dagdrome om te dink hoe sy en die huishoudster saans by die lamplig in die eetkamer sal sit, terwyl sy wat Malie is lees en die volgende dag se werk op die plaas beplan, en die huishoudster hekel of borduur en haar vertel wat die dag by die huis gebeur het en oor wat sy besig is om te lees. Soms sal die huishoudster ook vir hulle klavier speel.
Toe Gert Visser dou voor dag die oggend in Oktober te perd op Klipfontein aankom, het Malie dadelik geweet waaroor dit gaan. Hy het haar pa kom inlig dat hulle op kommando moes gaan. Haar pa het oor die afgelope tyd die politiek vir haar verduidelik en sy het geweet dat daar ’n groot kans vir oorlog met die Engelse is. Haar pa het haar opgewondenheid probeer bedwing en verduidelik dat Engeland die magtigste land in die wêreld is en die Vrystaat en die Transvaal is maar ’n handjie vol burgers met amper geen opgeleide weermag nie. Maar sy het teëgekap dat hy Majuba moes onthou – hulle hét mos al met die Engelse afgereken. Dit is die Boere se land hierdie, het sy volgehou, die Engelse weet nie hoe om in hierdie veld te oorleef nie, hulle sou hulle vinnig wys, net soos by Majuba. Terwyl haar pa met Gert gesels, bewe sy van opwinding want hier is haar groot kans as sy net haar kaarte reg kan speel. As haar ma hier was, het sy nie ’n kans gestaan nie, maar sy kan tog nie alleen op die plaas bly nie. Sy wil saamgaan op kommando! Sy kan net so goed perdry en skiet soos enige van die boere in die omgewing, sy sou ’n nuttige burger kon wees. Sy sou die hele avontuur saam met haar pa en Neels en oom Abraham kon belewe. Sy sien haar pa beduie na haar en wys in Mount Hope se rigting. Wil hy haar by Miss Roberts gaan aflaai, dink sy verontwaardig, by ’n Engelse vrou – al bly dié ook al jare in die Vrystaat?
Terwyl sy angstig wag kom Neels op Rinkhals aangery. Hy lyk heldhaftig op sy groot, blink swart perd met bandolier en geweer. Hy wuif vir haar en ry eers na haar toe.
“Ek dink my pa wil my by Miss Roberts gaan aflaai,” sê sy gebelg.
“Te laat,” sê Neels, “sy is tranerig hier weg met die trein Kaap toe. Sy is mos Engels en kan nie die oorlog by die vyand deurbring nie. Die laaste trein Kaap toe is vanoggend vroeg hierdeur. My pa het gisternag berig gekry dat die oorlog kom en Miss Roberts het dadelik gepak en vanoggend vyfuur die trein op Mount Hope se stasie gehaal. Jy moet maar saam kom, dink ek, jy sal ’n aanwins wees.”
Hy glimlag na haar met sy oë blink van opwinding, maar omdat sy hom so goed ken, sien sy ook die spanning in sy nek en kaak. Neels is nie regtig vir oorlog gemaak nie, dit weet sy.
Malie sien dat haar pa met ’n frons en bekommerde oë na haar beduie. Oom Abraham lag uit sy maag en wink haar nader.
“Wil jy saam met ons op kommando kom?” glimlag hy. “Jy skiet mos net so goed soos enige van hierdie kêrels en met daardie stewige lyfie van jou kan jy vasbyt en aanhou soos die bestes onder ons.”
Haar pa lyk baie ontsteld.
“Dit is belaglik!” bars hy uit. “Wat sal Frieda sê?”
Oom Abraham se glimlag maak plek vir net ’n effe geamuseerde trek op sy gesig.
“Frieda sal sê dat jy nie die kind alleen op die plaas by die plaaswerkers kan los nie. Sy is veiliger by ons.”
Haar pa skud sy kop weerstandig. Oom Abraham sê niks nie, kyk haar pa net met ’n vriendelike blik aan. Sy en Neels volg die gesprek gespanne. Haar maag is ineen getrek; Neels knipoog vir haar. Haar pa lig sy oë na die vergesig en staan ’n oomblik stil.
“Jy sal moet klere kry,” sê hy. “Jy kan nie met rokke op kommando gaan nie. Neels is langer as jy, maar dit sal moet doen. Neels, is daar dalk nog ou hemde en broeke en truie wat jy vir Malie kan gee, verkieslik wat vir jou te klein geword het?”
Neels gee ’n kreet van plesier en hy en Malie galop na Mount Hope sodat daar vinnig vir haar ’n saalsak gepak kan word. Haar koordferweelbadjie gaan natuurlik saam.
***
Dit is oom Sarel Boordjies wat eerste na haar as “die buksie” verwys, as gevolg van haar kort, kompakte gestalte natuurlik, wat deur die seunsklere beklemtoon word.
“Wie is die kort stewige kêreltjie?” vra oom Hermaans Joubert toe Malie en Neels op Freiherr en Rinkhals by hom verby galop.
“Dit is die buksie van Klipfontein,” antwoord oom Sarel.
Malie verlustig haar in die opmerking. Sy en Neels se oë ontmoet laggend en dit is asof ’n stroom van uitbundige moed en ywer deur haar spoel. “Die buksie van Klipfontein,” prewel sy teen die wind.
Oom Sarel is ’n oujongkêrel wat baie netjies aantrek, altyd met gestyfde boordjiehemde – daarom die bynaam – en vandat sy klein is het hy ’n besondere goedige blik op Malie gerig, asof hulle twee mekaar verstaan. Toe hulle die eerste aand afsaal, roep hy haar en wys haar ’n beskutte plek vir die nag.
“Ek dink hierdie is ’n goeie plek vir jou, Buksie.” Hy het sy eie beddegoed tussen haar en die ander manne geplaas met haar pa aan haar anderkant. Sy sien dat haar pa dankbaar vir oom Sarel knik.
Toe Malie die nag in haar kombers toegewikkel onder die helder Vrystaatse sterrehemel lê, weet sy dat dit die gelukkigste is wat sy nog ooit was. Sy is op kommando; sy het ’n perd en ’n mauser en sy is tussen die manne – sy is één van die manne – wat die Engelse die see gaan injaag. Sy voel tuis in haar vel, baie gelukkig met haar lot.
Oom Sarel hou vol met “Buksie” en Neels steek onmiddellik aan en begin haar ook so noem met ’n blink lag in sy oë. Dit is hy wat dit verkort na “Buks” en spoedig noem die hele kommando haar “Buks” of “Buksie”. Malie het gesien dat Gert Visser vandat hy “Veldkornet” genoem word, en nie sommer “Gert” nie, ’n nuwe fermheid in sy handeling en gesag in sy woorde het. Hy het in die titel ingegroei. Net so voel sy dat sy in die naam “Buks” iets van haar haar ware self kan vind.
Die naam duik gedurig speels op as die burgers kamp opslaan – “Waar is die Buks?”.
“Sê Buksie moet my ’n bietjie kom troos; ek verlang huis toe!”
“Kan die Buksie nie my kouse kom stop nie?” maar altyd goedig. Sy gee nie om om ’n bietjie stopwerk en lapwerk vir die burgers te doen nie; sy het immers die vaardighede by haar ma geleer en dit gee haar ’n spesiale plek in die kommando. Ook as iemand seer gekry het, roep hulle haar dikwels, want sy is bedrewe met verbande en pleisters en die skoonmaak van ’n skraap of ’n sny – daarvoor het haar deeglike, Duitse ma gesorg. Maar sy is op haar gelukkigste as sy op haar perd met haar geweer saam met die manne deur die veld ry.
“Sy is ons mascot!” sê Paddy McGee, die Iers-gebore rooikop, “terwyl Buks by ons is, is ons veilig!”
Hulle dorpskommando sluit by generaal Prinsloo se burgers aan en steek die Oranjerivier oor na die Kolonie, om die Engelse eerder buite die Vrystaat aan te vat. Die Engelse is in aantog om Kimberley, wat deur die Boere beleër is, te ontset. Neels word saam met Piet Steyn en Japie Beyers as verkenners uitgestuur om die naderende Engelse se posisie vas te stel. Hy keer met ’n blos van opgewondenheid op sy gesig terug en sê dat die Engelse taamlik naby is. Onder die generaal se bevel neem die burgers stelling in op Belmont-koppie om daar vir die Engelse te wag. Van bo af sou hulle ’n goeie uitsig hê en die Engelse sou die nadeel hê om die koppie te moet klim binne in die Boere se geweervuur in.
“Kom,” sê haar pa. “Ons pak ’n bietjie klippe sodat ons behoorlik ingegrawe is hier op die rantjie.” Neels lag vir Malie terwyl sy aanswoeg met ’n middelgrootte klip in die bloedige son.
“Sit jy maar ’n bietjie in die koelte,” sê hy. Maar sy pers net haar lippe op mekaar en gaan haal nog ’n klip, groter as die vorige. Sy wil nie gunste en gawes hê nie; sy is ’n burger net soos die res van hulle. Toe die skansie voltooi is, is sy duiselig van die hitte en die dors en haar spiere pyn met elke beweging.
Malie kan die nag nie slaap van opgewondenheid en angstigheid nie. Haar pa het seker gemaak dat sy reg teen hom lê en sal aanlê. Hulle is in ’n groep van hulle dorp se mense. Neffens hulle lê oom Abraham, dan Neels. Bespieders kyk dwarsdeur die nag uit vir tekens van beweging of aanval. Toe die dag breek is die lyn van Engelse soldate duidelik in die veld te sien soos hulle aanbeweeg na die Boere se koppie. Die Engelse lyk baie kwesbaar, uitgestrek oor die veld, terwyl hulle stelselmatig nader na die koppie aanstryk. Op hulle veldkornet se bevel, trek die manne om Malie los. Die Engelse reageer onthuts, party val plat en begin kruip, ander begin vinniger loop of draf, probeer agter die yl bome skuil en terugskiet. Maar vorentoe bly hulle kom. Hulle is maklike teikens vir die Boere, en telkens sien Malie dat ’n Engelsman raak geskiet is. Neels lê sekuur aan en omdat hy so ’n uitstaande skut is, kan sy gou sien dat sy geweervuur die nodige uitwerking op die Engelse linie het. Malie word bewus daarvan dat Neels bewe en ’n bietjie hyg, maar dit beïnvloed klaarblyklik nie sy doeltreffendheid nie. Sy kry dit reg om redelik kalm te bly, te korrel en te skiet, ten spyte van die bons van haar hart en die verdowende pols van die bloed in haar bors en nek, maar sy weet nie eintlik hoe effektief sy op dié afstand is nie. Sy bly bewus van haar pa se bekommerde blik op haar, maar hy en oom Abraham is ook deurentyd aan die laai en vuur. As sy haar kop te veel oplig om beter te kan sien, druk haar pa haar kop na onder. Die son is vrek warm op haar nek, maar dit lyk asof dit die onbeskermde Engelse op die oop veld meer as vir hulle op die koppie aantas. Malie is dankbaar vir haar waterbottel waaruit sy elke nou en dan ’n teug kan drink, tussen oorhaal en korrel en vuur.
Die Britse artillerievuur word algaande al hoe meer doeltreffend soos hulle teikens op die koppie begin raak skiet en die wêreld vir die Boere warm begin maak. Wanneer dit lyk of die Engelse, ten spyte van hulle groot verliese, nogtans die koppie gaan bestyg en hulle artillerievuur al hoe meer sekuur raak, kom die bevel dat die Boere moet onttrek. Met groot bravade maak hulle hul ligweg uit die voete aan die ander kant van die koppie waar hulle perde vir hulle wag en galop snelvoetig weg van die Engelse.
“Pret!” skree Piet Steyn vir sy vriend Japie.
Die Boere weet dat hulle beweeglikheid op die veld en hulle kennis van die terrein hulle grootste voorsprong bo die Engelse is. Die ouer mans lyk ernstig maar die jonges is vol geesdrif, hulle verwagtinge van die opwinding van die oorlog bevestig.
“Het julle gesien hoe skiet daai Buks?” roep Japie uit, “so koel soos ’n komkommer!”
Malie koester haar in hulle goedkeuring, maar hou vir Neels dop; sy sien hy is bleek om die kiewe.
“Besef jy dat van ons makkers gesneuwel het, en omtrent 30 is gevange geneem,” sê hy dringend.
As hulle later stadiger ry, klop sy hom broederlik op die blad. Hy kyk verras op en as hy sien dat dit sy is, kyk hy haar dringend in die oë. Sy besef dat dit ’n betekenisvolle blik is, maar is nie seker wat dit presies beteken nie. Een ding weet sy seker; Neels is haar beste vriend en hulle gee vir mekaar om.
***
Twee dae later is daar ’n baie soortgelyke skermutseling by Graspan, waar die kommando weer die Engelse aansienlike verliese toedien en hulle dan laggend uit die voete maak as dit lyk of die Engelse ’n bajonet-stormloop gaan loods. Later blyk dit weer dat die kommando baie gelukkig was, dat daar tog verliese by ander kommando’s was met burgers gewond, gedood en gevange geneem. Uit die manne se praat word dit duidelik dat ’n groter slagveld moet volg. Hulle kan nie net toeslaan en vlug nie; een of ander tyd sal hulle die Engelse opmars moet stuit. By die samevloei van die Modder- en die Rietrivier bring drie Boeregeneraals hulle manskappe bymekaar: generaals de la Rey en Cronjé van die Transvaal en generaal Prinsloo van die Vrystaat. Op generaal de la Rey se aandrang grawe die burgers hulle aan die suidekant van die rivier in; dit sal die Engelse, wat sou verwag dat die Boere die rivier as ’n beskerming tussen hulle en die vyand sou hou, verras. Malie, haar pa, oom Sarel Boordjies, Neels en oom Abraham is onder ’n groepie wat hulle behoorlik kan ingrawe agter ’n natuurlike klipskans op die oewer. Die rivierloop vorm bykans ’n loopgraaf wat hulle teenwoordigheid vir die Engelse sal verdoesel. Malie is bewus daarvan dat almal hulle nou regmaak vir ’n baie ernstiger geveg as die vorige twee. Hoewel generaal Cronjé in naam in beheer is, lei sy uit die gesprekke af dat dit eintlik generaal de la Rey is wat die planne maak. Die Vrystaters onder generaal Prinsloo vorm die regterflank van die Boerelinies, generaal de la Rey is in die middel en Andries Cronjé, generaal Cronjé se broer, en sy manne vorm die linkerfront.
Toe die dag breek sien die verkenners, wat in die hoë populierbome geklim het, die Engelse aankom. Die Boere lê doodstil om hulle te verras as hulle naby genoeg is. Ongelukkig begin iemand te gou skiet, as die Engelse nog redelik ver is, en dan is die gort gaar. Vir ure, terwyl die dag skroeiend warmer word, skiet hulle op mekaar; die Boere se stellings bly standvastig terwyl die Engelse al hoe meer manskappe na die linie gooi. Kanonne vuur ook aan albei kante. Baie van die Engelse soldate lê naderhand plat op die grond in die geweldige hitte, want as hulle opstaan is hulle ’n te maklike teiken vir die Boere. Malie voel dronk van die hitte, selfs met die hoed op haar kop. Dit is oorhaal en skiet, oorhaal en skiet. Die burgers sê maar min, maar nou en dan is daar ’n uitroep van tevredenheid. Dit is ’n moordende, verskroeiende dag, maar lyk asof dit goed uitloop vir die Boere, die Engelse kan nie tot by die rivier vorder nie.
Skielik skok Malie se hart in haar keel, want ’n Engelse soldaat doem reg voor haar op bo die klip uit. Hy kyk haar verras in die oë, en die oomblik se aarseling gee haar die kans; sy lig haar mauser en skiet vinnig. Die koeël tref die jong man in die keel. Malie sien hoe sy ligblou oë verras-vraend op haar gerig is, sy sien sy rosige Engelse vel, die rooiblonde hare wat onder sy helm uitsteek en dan laat val hy sy geweer en val vorentoe. Hy kyk haar stom aan en dan sien sy bloed by sy mond uitkom en hoe sy oë verdof en verstil. Sy snak verbouereerd na haar asem en voel haar pa se hand troostend op haar arm. Dan bars alle hel los. Engelse soldate hou net aan met kom. Die geweervuur is soos ’n helse donderstorm om hulle. Die Engelse het ’n donga gevind waarmee hulle ongemerk tot by die Vrystaatse stellings by die rivier kon vorder en hulle stroom nou onstuitbaar op die Vrystaters af. Malie is verward en verskrik. Terwyl haar pa en Neels en oom Sarel Boordjies verbete laai en vuur, is haar oë verblind van skok en trane. Sy sien Piet Steyn agteroorval; sy boesemvriend Japie leun besorg oor hom en val dan ook, asof van agter gestamp, vorentoe, bo-oor sy vriend. Sy word bewus van manne wat terugval, party lyk of hulle holderstebolder weghardloop. Dan voel sy haar pa se lyf langs haar ruk en deur haar trane sien sy sy hemp rooi vlek. Geskok fokus sy weer helder.
“Dit is net my arm,” prewel haar pa.
Sy gryp ’n lap uit haar knapsak en probeer die wond verbind om die bloeding te stop terwyl oom Sarel en Neels langs haar aanhou vuur om die vyand van hulle weg te hou. Sy haal vlak asem; probeer kalm bly, haar angs dreig om uit te bars. Dan hoor sy ’n harde slag en ’n geroggel. Verbyster en duiselig sien sy oom Abraham met ’n groot oop gat in sy bors. Neels gooi sy geweer neer, en tel sy pa op. Hy steur hom nie aan die geweervuur om hom nie, maar strompel so vinnig hy kan weg met die groot man in sy arms.
“Val terug!” kom die uitroepe nou, “Ons val terug!”
Haar pa steier orent en probeer haar met sy gesonde arm beskerm. Sy en oom Sarel hou nog aan skiet.
“Kom, Buks,” sê oom Sarel.
Sy gooi Neels se swaar geweer oor haar skouer tot oom Sarel dit by haar neem. Dan is hulle deel van ’n malende massa van mense wat hulle uit die voete maak en verlig laat hulle hulle meesleur, te moeg en geskok om te dink en besluite te neem. Ver voor haar sien sy Neels se vaal kop, sy figuur struikelend met sy pa se swaar liggaam in sy arms.
***
Generaals de la Rey en Cronjé besluit om ten spyte daarvan dat die Transvalers se stellings standvastig gebly het, die gesamentlike mag gedurende die nag te onttrek. Die gevaar van ’n omsingeling deur die Engelse nadat hulle deur die Vrystaatse linies gebreek het, is te groot. Die Vrystaters staan verleë rond na hulle aftog. Hulle praat nie eintlik nie. Die gerug is dat generaal de la Rey bitter oor die situasie is; hy neem die Vrystaters en generaal Prinsloo erg kwalik dat hulle nie hulle stellings behoorlik kon verdedig nie. As dit nie daarvoor was nie, kon hulle die slagveld oortuigend gewen het. Stadig vind die groot groep Boere en perde en waens en kanonne hulle weg deur die nag. Die dooies moet noodgedwonge agter gelaat word. Môreoggend sal die Engelse, wat groot verliese gely het, tot hulle verbasing vind dat die Boere weg is en dat hulle die slag toe tog gewen het.
Malie probeer die hele nag vir Neels vind. Sy is besorg oor haar pa, maar die kommando-dokter het die koeël uitgehaal en haar verband geprys. Haar pa is op ’n wa gelaai; hy is rustig. Sy ry op Freiherr en lei ook haar pa se perd aan sy leisels. Sy probeer op onmiddellike take en omstandighede te fokus – om haar perd in die gebrekkige sterrelig te stuur, haar pa se perd tegelykertyd te beheer, om nie te raas nie – sodat sy die afgryse wat aan die rand van haar bewussyn huiwer, in toom kan hou. Sy verlang skielik vreeslik na haar ma. Die dokter het bevestig wat hulle eintlik geweet het, dat oom Abraham dood is, ook Piet Steyn en Japie Beyers en ’n hele aantal burgers, en dat generaal de la Rey se dapper seun, Adaan, dodelik gewond is. Die hele nag soek haar oë na Neels se skraal lyf, maar sy weet dat dit te donker is om enige iemand op ’n afstand te kan herken. Toe die dag breek kom die kommando tot stilstand. Hulle moet iets eet en tot verhaal probeer kom, hergroepeer.
Terwyl almal besig is, stap Malie teen ’n steiltejie op. Neels sou alleen wou wees, weet sy, en hy hou van ’n vergesig. Toe sy bo-op die rantjie is, skuifel sy versigtig om ’n rotswand teen ’n hoogte, en daar aan die ander kant, met sy gesig na die rooigevlekte ooste, sit Neels alleen tussen die rotse. Sy klere is donker gevlek van sy pa se bloed. Sy gaan sit langs hom maar sê niks. Uiteindelik plaas sy haar hand op sy skouer. ’n Rilling ruk deur sy lyf as sy hom aanraak. Dan sit hulle weer stil en kyk woordeloos na die skouspelagtige goudrooi sonsopkoms.
Uiteindelik praat Neels, sy stem dik van emosie.
“Watter belaglike trots het ons hier gebring? Wie het ons gedink is ons? ’n Klein groepie vrolike Boere, wat die Engelse Ryk op sy baadjie sou gee.” Hy snork minagtend.
“Hoe kon ek dink dat ek ’n soldaat is omdat ek kan perdry en skiet? Jy, ’n meisiekind, was meer koelkop as ek; jy is meer van ’n soldaat as ek. Die Buksie.”
Sy stem breek op die laaste woord; hy gaan nie verder nie.
Malie skud haar kop.
“Nee, Neels, ek was g’n ‘koelkop’ nie,” fluister sy, “ek was verbouereerd en vreeslik bang.”
Sy sien weer die Engelse seun se blou oë. Haar gedagtes stol. Alles het verander. Niks sal weer dieselfde wees nie. Sy maak haar keel skoon.
“Oorlog is toe oorlog, nie ’n avontuur soos ons gedink het nie. Jy was baie dapper. Self toe jy jou pa weggedra het, het jy onverskrokke tussen die koeëls deur geloop.”
Hy grinnik geluidloos.
“Ek was nie meer bewus van die koeëls nie. Ek was nie dapper nie, eerder dwaas. Al waaraan ek kon dink was my pa, al wat ek het – ek kan my ma nie eers onthou nie. Hy was my rots en my vesting. Hy was sterk en slim en sagmoedig.”
Hy sluk as sy stem weer wankel.
“Hy was ’n goeie man. En nou is ek alleen. En die wêreld wat ek en jy gedink het is ons s’n, ’n paradys vir ons om te verken, is toe al die tyd ’n hél wat ons vir die res van ons lewe deur sal moet worstel.” Hy snik op die laaste woord.
Malie vou haar arms om hom en hou hom vertroostend vas. Sy snikke word harder en hortend, sy hele lyf ruk soos hy sy smart en ontsetting teen haar uitstort. Algaande word hy weer stiller. Elke nou en dan trek daar steeds ’n rilling deur sy lyf.
Sy word bewus daarvan dat sy hand op haar bors rus. Sy voel ongemaklik daarmee, maar wil hom nie onnodig ontstig noudat hy rustiger word nie. Dit is seker maar toevallig. Sy soen hom vertroostend op sy kop wat onder haar ken rus. Stadig, versigtig, beweeg hy sy hand onder haar hemp in; teer vou hy dit om haar bors. Sy voel die paniek in haar opstu. “Amalie” fluister hy. Haar lyf verstyf in angs en weerstand. “Nee!” wil sy uitroep, “nie Amalie nie, maar Buks, jou vriend Buks, man!” Sy is angstig bewus van Neels se beweginglose afwagting, sy hand ligweg op haar bors; sy voel die intense smagting wat sy lyf nou gespanne teen haar laat snaar. Sy wil haar wegruk en vlug! Sy sukkel om deur haar benewelde oë te sien en wens haar ma was by haar.
En dan dink Malie: wat is die mens en wie is sy in die aangesig van hierdie dag en hierdie ontsetting? As God liefde is, wie kan meer haar naaste wees as hierdie verwarde seun wat met sy verskrikte en behoeftige gees in haar skoot lê? Doelbewus ontspan sy haar beangste spiere en versigtig plaas sy haar hande koesterend om sy strak, onlieflike ledemate – en gaandeweg vervaag die verskrikking in die pols van bloed en drif en troos en lewe.
The post Buksie appeared first on LitNet.
